Nuri Bilge Ceylan´ın 2023´te vizyona giren filmi Kuru Otlar Üstüne, adı üstünde kuru otları anlatıyor. Bunu filmin ilk sahnesinde karlar içindeki ekranın sağına soluna serpiştirilmiş yaban otlarından, filmin finalindeyse ayaklar altında ezilirken bile tazeliğini kaybetmeyen iç içe geçik, dağınık otlardan anlıyoruz.
Filmde giriş ve sonuç sahnelerinin harika bir doğa görselliğiyle izleyiciye yansıması bir tesadüf olmasa gerek. Giriş sahnesinde otlara uzaktan, sonuç sahnesindeyse -onların acısını duyacak kadar yakından, yani bir çift ayağın altından bakıyorsunuz.
Yönetmen bu filme Kuru Otlar Üstüne adını vermekle; Erzurum´daki bir köyde (İncesu) devlet tarafından ihmal edilmiş, kültürel değerleri anlaşılmamış, umudu kırılmış, imkanları sınırlı, kabiliyetleri gözardı edilen, -tam da bu sebeple, çürüyen, yozlaşan, çaresiz kalan insanları kastediyor. İlk aşamada bu insanlar üç öğretmen ve onların çevresindekiler gibi görünebilir. Ama üç öğretmenden biri olan resim öğretmeni Samet, kuru otlara yabancı aslında. İşte Nuri Bilge Ceylan da bizim “kuru otları” en çok bu yabancı öğretmene anlattırıyor (Dış-Perspektif).
Filmin sonunda Samet´in “kuru otları“ nasıl algıladığını onun iç monoloğundan dinliyoruz. Tabi bu monologda onun bölgeyi ve bölgedeki insanı anlayamayacak kadar kendi bireysel kaygılarıyla meşgul olduğunu da farkediyoruz. Nitekim filmin son sahnesinde Nemrut dağının eteklerinde iç içe geçmiş dağınık otları ezen bir çift ayak da bu resim öğretmeni Samet´e aittir.
Film Yüzey Yapısı – Film Derin Yapısı
Öte yandan, yaklaşık üç buçuk saat süren filmde hiç aksiyon yok. Esas oğlan esas kızdan söz etmek de mümkün değil. Bu filmin kötü adamı ya da manipüle eden entrikacı kadını da ortalarda görünmüyor. Sadece Samet´in çevresindeki insanları -onun gözlediği kadarıyla, bulanık ve karmaşık bir halde uzaktan izliyorsunuz. Ancak izlerken dikkatimi çeken; gittikçe derinleşen, derinleşirken de sorgulama ve farkına varma eylemlerinin aktifleştiği anlar oldu. Bu anlardan en belirgin olanı mesela, Nuray ile Samet´in yemek sahnesinde fikirsel olarak uzaklaşırken fiziksel olarak yakınlaşmasıydı. En uzun süren bu sahnede filmin yüzey yapısına yansıyan durum iki öğretmen arasındaki tartışmaydı. Son derece kendinden emin, zeki, güçlü ve aktivist olan Nuray öğretmen, ne istediğini bilmeyen, tayini çıkana kadar herkesle iyi geçinmeye çalışan, zaaflı, zayıf ve bu yüzden de hareketsiz Samet öğretmeni sorguluyordu. Toplum ve birey sorunsalına farklı noktalardan bakan iki hayat felsefesini (biri edilgen, diğeri direngen) aynı masada çatışırken görüyoruz.
Filmin derin yapısına yansıyansa, bir terör saldırısında sakatlandığı için kadınlığını yeniden algılamaya çalışan Nuray öğretmenin, zaaflarına ve hatta yalan söylediğini bilmesine rağmen, Samet´in yakınlaşma talebine olumlu cevap vermesiydi. Yönetmen fikirsel çatışmadan (Filmin Yüzey Yapısı) fiziksel yakınlaşmaya (Filmin Derin Yapısı) geçme durumunu bir sanat oyunuyla ayırarak izleyicide bir farkındalık yaratmak istemiş olabilir. Bu sanat oyununda kafkaesk bir mekan değişimine rastlıyoruz. Yatağa girmeden önce Nuray tarafından ışıkları kapatmaya zorlanan Samet, konteksten bağımsız olan bir mekana, tam da filmin teknik işlerinin yapıldığı bir alana girerek, hiç konuşmadan oradan geçer. Burada benim edindiğim mesaj şu oldu; “Şu anda izlediğinin sadece bir kurgu olduğunu bilmelisin.“ Yani aşk yok. Kadının ahlaki değerlerini yargılamak yok. Toplumsal ve bireysel kaygılar var. Gerçeklik de derin yapıda gizli.
Karakterler
Samet´in bakışından tanımaya çalıştığımız karakterlerden en çok göze çarpan Kenan öğretmen rahatsız edici, fevri davranışlarıyla dikkat çekiyor. Çoğunlukla fevri insanlarda rastlandığı gibi, Kenan’da da değer yargılarına önem veren, dürüst ve iyi niyetli, hatta duygularına hakim olamayan çocuksu karakter özellikleri farkediliyor. Samet´in tilki kurnazlığını ve hesapçı tavırlarını göremeyecek kadar arkadaşlığa ve güvene önem veren Kenan aynı zamanda son derece gururlu ve dürüst. Öyle ki, Samet´in Nuray ile yakınlaştığını öğrendikten sonra, Nuray’dan uzaklaşırken, Samet’e öfke duymak bile aklına gelmez. Bu durumda Kenan’ın beyaz bir karakter olarak ekrana yansıdığı söylenebilir.
Tolga aynı okuldaki öğretmenlerden biridir. Kenan ve Samet ile ilgili söylentiye Kevser öğretmenle birlikte tanıklık eder. Karakter özellikleri bakımından Samet´e daha yakın olduğundan, onun kaygılarını dikkate alır, ilişkisini onunla iyi tutmaya çalışır, ve sırf onu rahatlatmak için Kenan’ı töhmet altında bırakmaktan çekinmez. Samet onunla başbaşa yaptığı bir konuşmada, kendisini rahatlatacak sözleri dinlerken, Tolga´nın Kenan hakkında söylediklerini sorgulama gereği bile duymaz. Ona inanmak işine gelir. Tolga da bunun farkındadır. Dolayısıyla Tolga da içinde iyiyi ve kötüyü barındıran, ama işine geldiğinde kötüyü tercih eden kara karakterlerden biridir.
Bekir Kenan’dan ve Samet’ten sonra bölgeye atanmasına rağmen, okul müdürü olarak tayin edilmiştir. Kız öğrencilerden gelen şikayeti değerlendirerek gerekeni gerektiği gibi yasal çerçevede yapar. Ancak bu davranışı şiddetli bir şekilde hem MEM’de hem de okulda eleştirilir. Eleştiri ve zorlamalara karşılık Bekir´in soğukkanlı bir şekilde sadece işini yaptığının altını çizmesi, onun hem güçlü hem de sorumlu-angaje bir karaktere sahip olduğunu gösterir. Okul müdürü Bekir dürüsttür. Meseleyi mümkün olduğu kadar kişiselleştirmeden, nesnel halletmeye çalışır. Tartışmalar sırasında MEB´in Kenan´a ve Samet´e kendisi hakkında söylediklerini işitince verdiği cevap, onun kurumsal bozukluğun da farkına varmış, yeterince profesyonel bir kafa yapısına sahip olduğunu gösterir. “Onlar size başka bana başka şey söylerler. Bana da çok iyi yaptığımı söylediler!” der. Bekir son yıllarda kurumlarda az rastlanan dürüst çalışma tarzıyla iyi bir karakter örneğidir.
Filmde Nuray karakterini izlerken, Cannes’da Merve Dizdar’ın en iyi kadın oyuncu ödülünü neden aldığını daha iyi anladım diyebilirim. Nuray karakteri Türkiye’de yaşanan birkaç önemli konunun altını çiziyor. Kadın, Alevi, solcu ve aktivist kimliği olan Nuray, aynı zamanda sanatsal yetenekleriyle de dikkat çekiyor. Nuray öğretmenin terör saldırısı sonucu bacağını kaybetmesine rağmen hayata tutunması, kendini yeniden başka bir formda, elinde kalanları değerlendirerek var etmeye çalışması tamamen olumlu, direngen, yani beyaz bir karakterin ekrana yansımasına sebep oluyor. Nuray karakterinde gerek kurgu, gerek senaryo, gerekse oyunculuk bütünlük içinde, harika bir uyum gösteriyor denilebilir.
Okul, Öğrenciler ve Sevim
Filmde öğretmenlerin bakış açılarına ve bireysel hayat hikayelerine tanık olurken, öğrencilerin neler yaşadığı, hangi şartlarda neler hissettikleri, neyi nasıl algıladıkları sahnelere pek yansımıyor. Dersine girebildiğimiz (dersini izleyebildiğimiz) tek öğretmen Samet. Samet iyi bir öğretmen değil. Okuldaki bir boşluğu sadece fiziksel olarak doldurmak, belirli bir süreye tabi tutulan zorunlu hizmetini yerine getirmek ve bir an önce oradan kaçmak için can attığı her tavrından anlaşılıyor. Ders anlatmıyor mesela… Derse girmeden önce konuya hazırlanmıyor. Tahtaya yazdığı birkaç kavram hakkında kendisine yöneltilen soruları bile cevaplamıyor. Öğrenciler arasında ayrım yapan, pedagojik formasyondan tamamen uzak bir ruh hali var. Pozisyonunu olabildiği kadar kötüye kullanan Samet öğretmen, bunu dile getiren, zeki ve ilgili öğrencileri azarlayıp sınıfta küçük düşürerek aşağılıyor. Yine zeki, atılgan, canlı ve neşeli Sevim´e gösterdiği ilgi, ona gizlice verdiği hediyeler de diğer öğrencilerin gözünden kaçmıyor tabi.
Bir öğretmenin ergenlik çağındaki kız öğrencisine gösterdiği bu aşırı ve gereksiz ilgi aslında meslek etiği açısından da hiçbir yanıyla kabul edilemez. Öte yandan çocuğun bu ilgiye karşılık iç dünyasının karışması, öğretmenin ilgisini aşk zannedip ona mektup yazması da anlaşılabilir bir şey. Ancak mektup önce okul idaresine, sonra da Samet´in eline geçtiğinde Sevim´in gösterdiği cesaret takdire değer. Çocuk Samet´in “Mektubu okumadım, yırttım, attım.“ yalanına hiç beklenmeyen bir öfkeyle karşılık veriyor. Zorunlu hizmet sürecinde canı sıkıldığı için kendisiyle oynamak isteyen öğretmenin niyetini anladıktan sonra, onu kendinden uzaklaştırmak için Kevser öğretmenle konuşuyor. Sevim´in Samet öğretmen hakkında şikayette bulunması, belki de kendi şartlarındaki en aykırı en radikal çözüm. Zaten film de kurgusunu bu aykırılık ve radikallik üzerine kuruyor.
Soné Gülyan
30.03.2024
